25 bin kibrit: Tez konusu oldu!
Adıyaman'da geçen çocukluğu sırasında biriktirmeye başladığı kibritlerin sayısı 25 bini bulan Doç. Dr. Haluk Sağlamtimur, "Çocuk aklımla 100 kibrit kutusunu alıp eve getirdiğimde yapmak istediğim şey ileride kibrit piyasadan kalkacak ve yalnızca bende kibrit olacak gibi bir düşünceydi" diyor. Sağlamtimur'un 'kibrit arkeolojisi' olarak tanımlanan koleksiyonu aynı zamanda Dokuz Eylül Üniversitesi'nde tez konusu oldu...
İZMİR – Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi, Arkeoloji Bölümü öğretim üyesi Doç. Dr. Haluk Sağlamtimur’un küçük yaşlardan beri biriktirdiği 25 bin kibrit tez konusu oldu.
Ateşin insanlık tarihindeki önemi aşikar; insanlık binlerce yıl boyunca çubukları kava sürtmek, camı güneşe tutmak, çakmak taşı ile kıvılcım çıkartmak gibi çeşitli teknikler kullanarak ateşi elde etti. Ta ki kibritin keşfine kadar. 17’nci yüzyılda bulunan kibrit sayesinde bu sorun ortadan kalktı ve kibrit tarihteki yerini aldı. Türkiye’de de yakın bir zamana kadar günlük yaşamın bir parçası olan kibrit kutularını 1970’li yıllarda biriktirmeye başlayan Haluk Sağlamtimur’un koleksiyonu, Türkiye Kibrit Endüstrisi’ne dair taşıdığı izler bağlamında büyük önem arz ediyor.
En eski parçası 1935 yılına ait koleksiyonun başlangıç hikâyesi, Sağlamtimur’un 1970’li yılların başlarında bakkala gelen ilk Clipper marka gazlı çakmağı görmesiyle başlıyor. Kibritin yavaş yavaş piyasadan çekilip tükeneceğini düşünen Sağlamtimur, ilk önce 10 kibritten oluşan 100 adetlik bir kutuyu alıp saklar; daha sonra 100 adetlik bu kutuyu meraktan açıp dedesinden kalan küçük bir dolabın içine dizmeye karar verir. Paketi açtığında her kibrit kutusunun üzerinde farklı şehirlere ait saat kuleleri olduğunu görür. Satın aldığı 100 adetlik paket Tekel’in o yıllarda ürettiği, üzerinde farklı şehirlerin saat kulesi baskıları olan kibrit kutuları serisidir. O zamanlar 3 tanesi 25 kuruşa satılmaktadır. Başka hangi şehrin saat kulesi var sorusu ile bakkal bakkal gezmeye başlayan Sağlamtimur, kısa sürede mahalledeki 3-5 arkadaşını da kibrit kutusu koleksiyonu yapmaya ikna eder ve hep beraber Adıyaman’ı dolaşmaya başlarlar. O andan itibaren tanesi 25 kuruş olan ve özel sektör tarafından üretilen daha kaliteli başka marka kibrit kutularının da olduğunu fark ederler. Sağlamtimur, kısa süre sonra diğer arkadaşlarının sıkılması sonucu çocuk aklıyla birer gazoz karşılığı diğer koleksiyonları satın alır. O günden sonra Adıyaman’daki tek kibrit koleksiyoneri kendisidir!
.
ŞİMDİKİ ÇOCUKLARIN LEGOLARLA OYNAMASI GİBİ…
Sağlamtimur, biriktirmek için neden kibrit kutusunu seçtiğini şöyle anlatıyor:
“Aslında 5-6 yaşında yaptığım şey koleksiyondan ziyade bir oyundu. Şimdiki çocukların legolarla oynaması gibi, her gün onları dizip bakıyordum. Çocuk aklımla 100 kibrit kutusunu alıp eve getirdiğimde yapmak istediğim şey ileride kibrit piyasadan kalkacak ve yalnızca bende kibrit olacak gibi bir düşünceydi. Diğer bir unsur da biriktireceğim nesnelerin ucuz olmasıydı. Çevremde kibrit toplayıcılığını tuhaf ve tehlikeli bulanlar da oldu. Yurtdışından gelen ilk kibritlerim mahalleden hacca gidenlere verdiğim siparişlerdi. Gelirken hurma değil, kibrit getirmelerini istiyordum. Önce tuhaf bulunan bu isteğim zamanla anlayışla karşılandı. Adıyaman’ın dışına giden herkes dönerken gittiği yerden bana kibrit kutusu getirmeye başladı.”
.
TELEVİZYONSUZ HAYATIMIZIN KAMU SPOTU
Sağlamtimur, koleksiyonu neden ‘kibrit arkeolojisi’ olarak tanımladıklarını sorduğumuzda ise şöyle yanıtlıyor:
“Yapılan doktora tez çalışması amacını; arkeolojik metotlar kullanılarak kibrit kutularının tasnif edilmesi, tematik olarak gruplara ayrılması ve ardından bunların üretildikleri dönemin sosyo-ekonomik ve kültürel yaşamına dair sunduğu verileri bilimsel anlamda açığa çıkarmak olarak ifade etmiştir. Ayrıca kendi dönemi içindeki dinamikler göz önünde bulundurularak kibrit kutularının üzerinde bulunan desen ve grafikler, toplumun tüketim alışkanlıklarını yönlendirmesi ve belirlemesi bağlamında anlamlandırılmaya çalışılmaktadır. Bu nedenle yapılan çalışmayı ‘kibrit arkeolojisi’ olarak tanımlayabiliriz.”
.
Türkiye Cumhuriyeti’nin kuruluş aşamasındaki endüstriyel girişimlerden biri olan kibrit üretiminin değişen teknolojik ve ekonomik koşullar altında artık varlığını sürdürmekte zorlanan bir ticari metaya dönüştüğünü ifade eden Sağlamtimur, kibrit kutularının toplumsal hayatın pek çok alanında bir araç olarak kullanıldığı görüşünde:
“Taşınır endüstri mirası olarak kabul edilen kibrit kutusu, kültürel belleğin somut kalıntılarından birisi olarak günümüzde değer bulmaktadır. Kültürel bir nesne haline gelen bu temel tüketim ürünü teknik işlevinin yanı sıra, kutusu üzerinde yer alan grafik öğeler aracılığıyla toplumsal belleğin aktarılması ve toplumun bilinçlendirilmesi için bazen bir toplum mühendisliği aracı olarak, bazen de propaganda ve reklam aracı olarak kullanılmıştır. Uzun süre televizyonsuz hayatımızda kamu spotu olarak kullanılan kibrit kutuları son yıllarda alışverişte para üstü yerine geçen bir ekonomik birim olmuş; günlük konuşmalarda ‘bir kibrit kutusu büyüklüğünde’ ifadesiyle diyetisyenler için bir ölçü birimi veya deyim olarak günlük hayatta yerini almıştır,” diyor.
.
2000’LERE GELİNDİĞİNDE KİBRİT SANAYİİ ÇÖKÜŞE GEÇTİ
Koleksiyonu doktora tez konusu olarak seçen Dokuz Eylül Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Arkeoloji Bölümü doktora öğrencisi Nergiz Yiğit ise “Arkeolojik Metodolojinin Endüstriyel Arkeoloji Bağlamında Haluk Sağlamtimur Kibrit Kutusu Koleksiyonuna Uygulanması” başlıklı tezinde, Türkiye’de yakın zamana kadar yaygın olarak kullanılan kibritlerin, gelişen teknolojik ve ekonomik koşullar altında değişen konumunu anlatıyor:
“Türkiye’de kibritin ilk rakibi 1970 yılında Türkiye pazarına giriş yapan Clipper çakmaklarıdır. 1980 ihtilalinin ardından Türkiye pazarından çekilen Clipper, 2000’lerin başında Türkiye pazarına tekrar dönüş yapmıştır. 2000’lere gelindiğinde mutfak çakmağı ile kendinden çakmaklı ocakların iyice yaygınlaşması ve ucuz Çin çakmaklarının piyasayı ele geçirmesi nedeniyle kibrit sanayi çöküşe geçti. 2006 yılında Avrupa standartlarına uyumsuz çakmakların ve kibritlerin ithalatı yasaklanmış olsa da, artan maliyetler ve döviz kurundaki dalgalanmalar nedeniyle kibrit sektörü tekrar toparlanamadı.”
.
TOPLUM MÜHENDİSLİĞİ ARACI OLARAK KULLANILMIŞ
Tez kapsamında yerli kibritler arasından 2000’e yakın örneğin detaylı olarak analiz edildiğini ifade eden Yiğit, yerli kibrit kutuları üzerine basılmış temalar arasında en dikkat çekici olanın ise sosyal mesaja sahip olanlar olduğunu söylüyor:
“Bu sınıfta incelenen kibritler üzerinde kültür, turizm, sağlık, çalışma ve sosyal güvenlik, ulaştırma, çevre, aile ve sosyal politikalar bakanlıkları tarafından toplumu yönlendirmek, bilgilendirmek ve toplumun farkındalığını artırmak amacıyla belirlenmiş olan sosyal mesajlar yer alıyor. Mesajlarda; çekirdek aile ve aile planlamasının önemi, genetik bir hastalık olan Thalassemi’nin teşhisi ve tedavisi, veremin belirtileri ve önlenmesi, aşı kampanyası, kan bağışının önemi, turizm ve turistin memnuniyetinin ülkemiz için önemi, orman ve çevre duyarlılığı, işçi sağlığı ve iş güvenliği uyarıları, tutumluluk, toplum kuralları ve trafik kuralları gibi konular dikkat çekiyor. Bu kibrit serilerinin varlığı, imal edildikleri tarihler de dikkate alındığında kibritin, dönemin sosyo-kültürel politikalarına göre devlet tarafından yönlendirilmiş bir toplum mühendisliği aracı olarak kullanıldığını rahatlıkla söyleyebiliriz.”
.
BURÇLAR ÇOK SAYIDA KİBRİT MARKASI TARAFINDAN TERCİH EDİLMİŞ
“Koleksiyonda çoğumuzun hafızasında yer etmiş olup bizi çocukluk yıllarımıza götürecek popüler kültür öğelerini barındıran kibrit serileri de oldukça fazla. Çizgi film başlığı altında incelenen kibritler üzerinde Pembe Panter, Bambi, Ayı Yogi gibi Walt Disney çizgi film karakterlerine ait görseller, oyuncak başlığı altında incelenen kibritler üzerinde plastik bebeklerin ve doldurulmuş kumaş oyuncakların kullanıldığı yerleştirmelere ait fotoğraflar var. Karagöz ve Gölge Oyunu karakterlerinin basılı olduğu kibritler ise kültürel mirasımızın da kibritler üzerinde sıkça kullanıldığını gösteriyor. Örneğin burçlar hepimize tanıdık gelecek diğer bir tematik sınıf. Burçlar temasının geniş bir zaman diliminde çok sayıda kibrit markası tarafından tercih edilmiş olması ve çok sayıda seri barındırması, astrolojinin popüler bir kültür ürünü olarak günlük yaşamda özellikle gazete köşelerinde yer almasıyla ilişkilendirilebilir.”
.
DÖNEMİN ENFLASYON RAKAMLARI HAKKINDA ÖNEMLİ İPUÇLARI
Yiğit’e göre, uzun yıllar kamu spotu olarak kullanılan kibrit kutuları ülkemizdeki enflasyon rakamlarının da ne düzeyde olduğunu gözler önüne seriyor:
“Hem imal tarihi hem de satış fiyatı bilgisinin kutu üzerine basılmış olduğu örnekler mevcut. Bu örnekler zaman dizinsel olarak incelendiğinde, dönemin ekonomisi ve enflasyon rakamları hakkında önemli ipuçlarına ulaşıyoruz. 1988-1993 yılları arasında imal edilmiş bir seride yer alan kibritlerin üzerinde satış fiyatı 1988 yılında 30 TL, 1989 yılında 75 TL, 1990 yılında 100 TL, 1993 yılında 300 TL olarak belirtilmiş. Yani bu 5 yıllık dönem içerisinde kibrit fiyatlarının 10 kat artmış olduğunu görüyoruz.”
.
PAZARIN DÖNEMSEL KOŞULLARI DA TEMA SEÇİMİNDE BİR FAKTÖR
İncelediği örneklerde tema seçiminin bakanlıklar tarafından yürütülen sosyal politikalarla ve dönemin popüler kültür öğeleriyle doğrudan bağlantılı olduğunu gözlemlediğini dile getiren Yiğit, kibritin hem devlet tarafından, hem de pazarın durumuna göre değişkenlik gösteren stratejilere sahip bir ürün olarak hayatımızda yer aldığının önemini vurguluyor:
“Bunun yanı sıra, aynı temanın aynı tasarım ile yıllarca üretilmiş olduğu örneklerin varlığı, kibrit imalatçılarının aynı kalıbı uzun süre kullanarak tasarım ve kalıp maliyetleri konusunda ekonomik bir tutum tercih ettiklerini; reklam ve ürün gamı temalı örneklerin varlığı ise kibrit imalatçılarının kibrit satışından elde edecekleri gelire ek olarak kâr marjını artırmaya yönelik girişimlerde bulunduklarını gösteriyor. Dolayısıyla, pazarın dönemsel koşulları da tema seçiminde önemli bir faktör. Kısacası, Türkiye ekonomisinin kuruluş aşamasındaki ilk endüstriyel girişimin nihai ürünü olan; ancak günümüzde değişen ekonomik koşullar altında Türkiye piyasasını ele geçiren rakibi çakmak karşısında perakende sektöründeki varlığını sürdüremeyen kibrit, tüm ekonomik yaşamı boyunca, hem devlet tarafından, hem de pazarın durumuna göre değişkenlik gösteren stratejilere sahip olmuş bir ürün olarak hayatımızda yer almıştır.”
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder